Về hiện tượng trái nghĩa qua một số câu tục ngữ

by Nguyễn Trà My 31/10/09, 01:49 am

Về hiện tượng trái nghĩa qua một số câu tục ngữ

• Lê Công Tuấn

Francis Bacon từng nói thiên tài, trí tuệ, và tinh thần của một dân tộc được nhận biết thông qua vốn tục ngữ của dân tộc ấy. Tục ngữ chuyển tải những quan niệm và giá trị văn hoá hết sức đặc sắc của từng dân tộc. Bằng ngôn ngữ, trí tuệ của người xưa được tinh lọc và truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác. Do vậy giá trị của tục ngữ thường được mọi người chấp nhận như là chân lí. Thế nhưng khi tìm hiểu tục ngữ, chúng ta thường gặp những cặp câu có vẻ trái ngược nhau về ý nghĩa, ví dụ hai câu 'Cẩn tắc vô ưu' và 'Việc gì đến sẽ đến'. Một mặt, câu 'Cẩn tắc vô ưu' khuyên ta nên cẩn thận trong mọi việc làm để khỏi phải ưu phiền về sau. Mặt khác, theo tinh thần câu 'Việc gì đến sẽ đến' thì chúng ta không nên lo lắng, vì như thế cũng sẽ vô ích. Như vậy, chẳng lẽ lại có trường hợp trái nghĩa trong kho tàng tục ngữ vốn được xem là tinh tuý và quý báu? Bài viết này sưu tầm những câu tục ngữ trong tiếng Anh và tiếng Việt chứa đựng những yếu tố tương phản nhau.

Các câu tục ngữ tiếng Anh có ý nghĩa đối nghịch nhau:

(Phần dịch chỉ nhằm diễn tả ý nghĩa của các câu tục ngữ)

Actions speak louder than words (Làm hay hơn là nói)	The pen is mightier than the sword (Ngòi bút sắc hơn thanh gươm)
Knowledge is power (Kiến thức là sức mạnh)	Ignorance is bliss (Không biết là hạnh phúc)
Look before you leap (Nhìn rồi hẵng nhảy)	He who hesitates is lost (Chần chừ thì ở lại)
Many hands make light work (Nhiều tay nhẹ việc)	Too many cooks spoil the broth (Nhiều thợ hỏng canh)
A silent man is a wise one (Người im lặng là người khôn)	A man without words is a man without thoughts (Người không nói là người đần)
Clothes make the man (Người sang nhờ lụa)	Don't judge a book by its cover (Không nên đánh giá một quyển sách bằng cái bìa)
Nothing ventured, nothing gained (Có gan làm giàu)	Better safe than sorry (An toàn tốt hơn phải hối hận)
The bigger, the better (Càng lớn càng tốt)	The best things come in small packages (Hộp nhỏ nhưng của quý)
Absence makes the heart grow fonder (Sự xa cách làm tình cảm sâu hơn)	Out of sight, out of mind (Xa mặt cách lòng)
What will be, will be (Chuyện gì đến sẽ đến)	Life is what you make it (Số phận do bản thân quyết định)
What's good for the goose is good for the gander (Cái gì tốt cho ngỗng thì cũng tốt cho ngan)	One man's meat is another man's poison (Thức ăn của người này có thể là thuốc độc cho kẻ khác)
With age comes wisdom (Càng già càng khôn)	Out of the mouths of babies and sucklings come all wise sayings (Mọi lời khôn ngoan đều từ miệng trẻ em)
The more, the merrier (Càng đông càng vui)	Two's company, three's a crowd (Hai người là đồng hành, ba người là cái chợ)
Never change horses in the middle of a stream (Đừng thay ngựa giữa dòng)	Variety is the spice of life (Thay đổi là hương vị cuộc sống)
Practice makes perfect (Học hành thì mới hoàn thiện)	All work and no play makes Jack a dull boy (Học mà không chơi hao mòn tuổi trẻ)
Above all, to thine own self be true (Hãy sống thực với bản thân)	When in Rome, do as the Roman do (Nhập gia tuỳ tục)
It's never too late to learn (Sự học không bao giờ muộn)	You can't teach an old dog new tricks (Chó già không học được trò mới)
Wise men think alike (Những người khôn ngoan thì suy nghĩ giống nhau)	Fools seldom differ (Những kẻ ngu ngốc thì không khác nhau)
Faithe will move mountains (Sự trung thành có thể dời được núi)	Doubt is the beginning of wisdom (Nghi ngờ là khởi đầu của trí tuệ)
All good things come to those who wait (Mọi điều tốt đẹp sẽ đến với ai biết chờ đợi)	Time and tide wait for no man (Thời gian và thuỷ triều không chờ ai cả)
Birds of a feather flock together (Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã)	Opposites attract (Khác lạ mới hấp dẫn)

Các câu tục ngữ có ý nghĩa đối nghịch nhau trong tiếng Việt:

Kiến tha lâu đầy tổ	Dã tràng xe cát
Còn nước còn tát	Mò kim đáy biển
Chậm mà chắc	Trâu chậm uống nước đục
Một cây làm chẳng nên non	Lắm thầy thối ma
Xa mặt cách lòng	Sự xa cách làm tăng thêm tình yêu
Cẩn tắc vô ưu	Việc gì đến sẽ đến
Trời cao có mắt	Thánh nhân còn có khi nhầm
Trong cái rủi có cái may	Hoạ vô đơn chí, phúc bất trùng lai
Có gan làm giàu	Trèo cao té nặng
Tốt danh hơn lành áo	Tốt gỗ hơn tốt nước sơn
Tấm áo không làm nên thầy tu	Người đẹp vì lụa
Ta về ta tắm ao ta, dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn	Đi cho biết đó biết đây, ở nhà với mẹ biết ngày nào khôn
Nhiều áo thì ấm đông người thì vui	Nhiều sãi không ai đóng cửa chùa
Giàu nhờ bạn, sang nhờ vợ	Giàu đổi bạn, sang đổi vợ
Bần cùng sinh đạo tặc	Đói cho sạch rách cho thơm
Miếng ăn là miếng nhục	Có thực mới vực được đạo^[1]
Ép dầu ép mỡ ai nỡ ép duyên	Con cãi cha mẹ trăm đường con hư
Ki cóp cho cọp nó xơi	Được đồng nào xào đồng nấy
Ít còn hơn không	Được ăn cả, ngã về không
Giàu chiều hôm, khó sớm mai	Dễ gì một sớm một chiều
Mất bò mới lo làm chuồng	Chưa đỗ ông nghe đã đe hàng tổng
Chồng giận thì vợ bớt lời, cơm sôi nhỏ lửa một đời không khê	Ông ăn chả bà ăn nem
Buổi tối nghĩ sai, sớm mai nghĩ đúng	Chớ để ngày mai
Một câu nhịn chín câu lành	Ân đền oán trả
Ăn không được bảo rằng hôi	Con cá sảy là con cá to
Yêu nhau lắm cắn nhau đau	Yêu nhau chín bỏ làm mười
Gieo gió gặt bão	Trồng sung ra vả
Trai có vợ như giỏ có hom	Trai có vợ như rợ buộc chân

Như vậy, ở khía cạnh ngữ nghĩa, nhiều câu tục ngữ có tính đối nghịch nhau. Tuy nhiên, ý nghĩa thực sự của một câu tục ngữ phụ thuộc vào cảnh huống mà nó được dùng. Đôi khi do quan niệm cá nhân khác nhau, người ta có thể nhìn một sự việc với những thái độ khác nhau. Có thể khi nhận xét về cùng một việc làm, có người nghĩ đó là một công việc vô ích như ‘Dã tràng xe cát’ nhưng có người lạc quan hơn thì cho rằng ‘Kiến tha lâu cũng đầy tổ’. Một câu tục ngữ cũng được linh hoạt sử dụng trong những trường hợp rất khác nhau, thậm chí đối nghịch nhau. Ví dụ câu ‘Cha nào con nấy’ có khi được dùng để phê phán, chê bai, nhưng cũng có thể được dùng để khen ngợi. Hơn nữa, các tình huống gắn liền với một câu tục ngữ thường cũng khác nhau. Do đó, trên góc độ ngữ dụng, ‘Trời cao có mắt’ và ‘Thánh nhân còn có khi nhầm’ có phạm vi sử dụng không như nhau. ‘Trời cao có mắt’ được dùng khi đề cập đến quan hệ nhân - quả trong khi câu ‘Thánh nhân còn có khi nhầm’ là để nói lên bản chất con người là không hoàn mĩ. Người viết bài này chỉ muốn nêu lên một hiện tượng thú vị về sự đối nghịch ngữ nghĩa của một số câu tục ngữ. Vấn đề ông nói gà bà nói vịt như vậy, chỉ nằm ở vỏ bên ngoài. Từ tầng ý nghĩa sâu xa, các câu tục ngữ vẫn chứa đựng những bài học, những kinh nghiệm quý báu và có ý nghĩa.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lê Đình Bích & Trầm Quỳnh Dân (1986). Tục ngữ Anh – Việt. Đại học Cần Thơ.

2. Vũ Dung; Vũ Thuý Anh & Vũ Quang Hào (1993). Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam. Nxb Văn hoá – Thông tin.

* Tác giả hiện đang công tác tại Đại học Cần Thơ. Bài viết được đăng trên tạp chí Ngôn ngữ & Đời sống, số 11 (109)/2004.

^[1] Có lẽ phù hợp hơn là câu: Của ăn là của được.

URL: http://ngonngu.net?p=204