Phân tích đối chiếu ngôn ngữ trong việc dạy và học tiếng( phan 2)

Một số vấn đề phân tích đối chiếu trong tiếng Việt và tiếng Anh thuộc lĩnh vực khoa học


Đối chiếu ngôn ngữ không phân biệt không gian và biên giới của các ngôn ngữ được đối chiếu. Các ngôn ngữ khi đối chiếu có thể là ngôn ngữ của các dân tộc liền kề, trên cùng lãnh thổ hoặc ở các vùng, miền rất khác nhau trên thế giới.
Tiếng Việt khoa học chỉ bắt đầu phát triển khi đất nước vào giai đoạn mở cửa và thực sự phát triển khi Việt Nam tiến hành công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập toàn cầu. Quá trình hội nhập đòi hỏi phát triển ngôn ngữ (ngoại ngữ và bản ngữ) để giao lưu quốc tế và chuyển giao công nghệ.
Theo nghiên cứu của chúng tôi, mặc dù việc định hướng cho giáo dục ngôn ngữ thuộc lĩnh vực khoa học còn chưa rõ nét, song cũng đã có những báo cáo khoa học tại các hội nghị, hội thảo khoa học về ngôn ngữ như các cuộc hội thảo "Ngữ học trẻ" 2002, 2003, 2004, Hội thảo đào tạo Sau đại học - ĐHNN - ĐHQG Hà Nội 2002, các cuộc hội thảo về Ngôn ngữ và Văn hóa tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh v.v. Chúng tôi thấy rằng trong vài năm trở lại đây đã có nhiều công trình nghiên cứu về ngôn ngữ khoa học được trình bày dưới dạng các bài báo cáo khoa học, luận văn cao học, luận án tiến sĩ.
Như vậy, việc nghiên cứu ngôn ngữ Việt thuộc lĩnh vực khoa học đã bắt đầu có bước khởi xướng đáng ghi nhận. Các tác phẩm và tài liệu khoa học được dịch sang tiếng Việt từ các ngoại ngữ khác nhau đã bắt đầu được các nhà ngôn ngữ học đề cập đến khi phân tích đối chiếu ngôn ngữ. Chúng tôi đã tiến hành khảo cứu các cấu trúc câu thường được sử dụng trong văn bản khoa học được dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt, cụ thể là văn bản dịch "Giới thiệu chung về lí thuyết viễn thông" (General Introduction of Telecommunication Theory) của nhà xuất bản Thanh niên. Trong 162 trang được dịch sang tiếng Việt, có 1743 câu được sử dụng, trong đó:
- Câu đơn: 1279, chiếm 73,38%
- Câu phức: 161, chiếm 9,24%
- Câu ghép: 303, chiếm 17,38%.
Một đặc điểm cần được lưu ý là do chịu ảnh hưởng của việc sử dụng câu trong văn bản khoa học nước ngoài như Anh, Nga, Pháp, v.v. nên trong những năm gần đây xuất hiện xu hướng sử dụng cấu trúc bị động trong văn bản khoa học tiếng Việt, đặc biệt là các văn bản dịch, điều mà trước đây hoàn toàn không phổ biến. Các cấu trúc bị động chiếm tỉ lệ rất cao trong toàn bộ văn bản. Trong số 669 cấu trúc câu bị động được chúng tôi khảo sát, các cấu trúc bị động đơn chiếm đa phần:
- Cấu trúc bị động đơn: 537, chiếm 80,27%
- Cấu trúc bị động phức: 40, chiếm 5,98%
- Cấu trúc bị động ghép: 92, chiếm 13,75%
- Cấu trúc vô nhân xưng chiếm tỉ lệ tương xứng: 118.
Trong quá trình tiếp ngữ pháp văn bản thuộc phong cách ngôn ngữ khoa học không thể thiếu sự tham gia của khoa học đối chiếu các ngôn ngữ. Đối chiếu là phương pháp nghiên cứu cơ bản của ngôn ngữ học được sử dụng để nhận biết và phân biệt tương đương các cấu trúc, các hoạt động và sự phát triển của ngôn ngữ. Điều này đặc biệt quan trọng đối với việc dịch văn bản, bởi vì nếu không nắm vững được các nguyên tắc đối chiếu ngôn ngữ, người dịch dễ dịch theo cảm tính, đặc biệt đối với các trường hợp khi gặp cấu trúc cú pháp phức tạp.
Hiện nay tồn tại và phát triển phương pháp đối chiếu theo hai chiều. Khi đối chiếu ngôn ngữ hai chiều, luôn xuất hiện các đặc điểm của cả hai ngôn ngữ được đối chiếu. Nguyên tắc đối chiếu hai chiều cho phép phát hiện toàn bộ các giao thoa ngôn ngữ, làm sáng tỏ các dấu hiệu ngôn ngữ chưa được phát hiện khi đối chiếu một chiều của ngôn ngữ thứ nhất, cũng như thứ hai. Nguyên tắc này đòi hỏi đối chiếu ngôn ngữ cần được tiến hành trên cơ sở cùng một phong cách chức năng. Các văn bản được phân tích đối chiếu cần phải thuộc về cùng thể loại phong cách chức năng. Các văn bản được đối chiếu theo phương pháp này là văn bản khoa học công nghệ viễn thông.
Trước khi tiến hành đối chiếu ngôn ngữ, cần xác định các thuật ngữ sao cho chúng biểu đạt một cách tương đương các hiện tượng được đối chiếu trong cả hai ngôn ngữ, nghĩa là cần tạo lập các đặc điểm tương ứng chung để đối chiếu các hiện tượng ngôn ngữ. Các ngôn ngữ được mô tả bằng thuật ngữ có nội dung hàm chứa khác nhau thì không thể tiến hành đối chiếu với nhau được.
Trong phần đối chiếu dưới đây chúng tôi trình bày các điểm không tương đồng về cấu trúc và ngữ nghĩa trong câu dịch so với các cấu trúc câu trong văn bản tiếng Anh và các lỗi mắc phải trong văn bản tiếng Việt.
Một số cấu trúc câu dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt không đúng về ngữ nghĩa và cách sửa lỗi


Cuốn sách "Giới thiệu chung về lí thuyết viễn thông" (General Introduction of Telecommunication Theory) của nhà xuất bản Thanh niên mà chúng tôi lựa chọn để nghiên cứu có nội dung khoa học thực tiễn và có giá trị. Trong phần dịch sang tiếng Việt tồn tại các lỗi về ngữ nghĩa, phong cách và chính tả.
1. Lỗi thuật ngữ, cụm từ và dấu câu:
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Sau đó ít lâu con người phát sinh ra tín hiệu bằng lửa có khả năng truyền đạt các thông tin có hiệu quả và nhanh chóng khi tới các vùng xa. (tr.23)	A little later, men invented the signal fire capable of transmitting messages effectively and rapidly to distant places. (tr.22)

Đối chiếu nghĩa các thuật ngữ phát sinh và invented cho thấy:
Phát sinh: dg. Bắt đầu sinh ra, nảy sinh ra (thường nói về cái không hay). Bệnh cúm thường phát sinh vào đầu mùa hè. Giải quyết mâu thuẫn mới phát sinh. Phát sinh vấn đề. (Viện Ngôn ngữ học, Từ điển tiếng Việt, NXB.Đà nẵng, 2003, tr.769).
Invented: v. To discover, as by study or inquiry; to find out; to devise; to contrive or produce for the first time; - applied commonly to the discovery of some serviceable mode, instrument, or machine. (Từ điển New Oxford, 2001).
Như vậy, có thể thấy rằng invented không thể dịch là phát sinh, mà phải dịch là tìm thấy hoặc phát hiện. Trong tiếng Việt, không tồn tại nghĩa con người phát sinh ra. Đây là các thuật ngữ có tương đồng về nghĩa và khó dịch sai.
Đối chiếu các cụm từ tín hiệu bằng lửa và signal fire cho thấy việc dịch cụm từ trên là không đúng bởi vì cụm từ signal fire là cụm từ có tương đồng trong tiếng Việt và được dịch là lửa dùng làm dấu hiệu (để ra hiệu, dùng làm tín hiệu).
Trong ngữ pháp Việt và Anh, trạng ngữ chỉ thời gian được phân biệt bởi dấu phẩy nếu đứng đầu câu để làm rõ nghĩa. Vì vậy, khi dịch sang tiếng Việt, dấu phẩy này cần được giữ nguyên vị trí. Như vậy, câu dịch trên cần phải sửa là:
Sau đó ít lâu, con người đã tìm ra lửa dùng làm tín hiệu có khả năng truyền đạt các thông tin có hiệu quả và nhanh chóng tới các vùng xa.
Trong câu dịch trên, theo chúng tôi, để câu ngắn gọn và dễ tiếp nhận hơn, có thể không dùng các:
Sau đó ít lâu, con người đã tìm ra lửa dùng làm tín hiệu có khả năng truyền đạt thông tin có hiệu quả và nhanh chóng tới các vùng xa.
2. Lỗi ngữ nghĩa trong câu:
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Đồng thời việc xác minh này đã đưa ra các dịch vụ đưa thư và thông báo. (tr.25)	Also, this invention started the messenger and mail services. (tr.24)

Đối chiếu nghĩa từ cho thấy started không thể dịch là đã đưa ra mà phải dịch là đã bắt đầu, là khởi nguồn của.
Đối chiếu nghĩa từ cũng cho thấy dịch messenger với nghĩa thông báo là không đúng, mà phải dịch là đưa tin.
Như vậy, câu dịch trên cần sửa là:
Đồng thời việc xác minh này đã bắt đầu các dịch vụ đưa thư và đưa tin.
Câu dịch đã chỉnh sửa trên, tuy nhiên vẫn chưa phù hợp với tư duy và cách vận dụng ngôn ngữ Việt, bởi vì có thể : bắt đầu một hiện tượng (Phát minh bắt đầu được phổ biến rộng rãi.), mà không phải: một hiện tượng bắt đầu một quá trình như câu dịch trên. Do vậy, câu tiếng Anh có thể dịch như sau:
Đồng thời việc xác minh này là khởi nguồn của các hoạt động dịch vụ đưa thư và đưa tin.
3. Lỗi ghép nghĩa từ và dấu câu:
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Trong thế kỉ 21, việc phát triển áp dụng có tính thực tế về công nghệ liên quan đang tiếp tục phát triển nhanh chóng và trong quá trình đó, cách mạng hóa thế giới chúng ta. (tr.25)	In the XXI century, the development and practical applications of related technology have continued to accelerate and, in the process, revolutionized our world. (tr.24)

Đối chiếu nghĩa từ cho thấy cụm từ the development and practical applications bao gồm một từ development và một nhóm từ riêng biệt practical applications được nối với nhau bằng and và được xác định bởi quán từ xác định the. Tương đồng của cụm từ trên trong tiếng Việt là sự phát triển và ứng dụng thực tế.
Đối chiếu nghĩa từ cũng cho thấy các từ development và applications đều có gốc của động từ cùng nghĩa là develop và apply. Vì vậy, khi chuyển dịch sang tiếng Việt, cụm từ này có thể dịch theo dạng cấu trúc V - O (vị ngữ - phó từ). Đây là một trong các cấu trúc tương đồng Anh - Việt.
Cụm từ in the process tiếng Anh khi nằm giữa hai dấu phẩy thì không còn giữ nguyên ý nghĩa ban đầu, mà trở thành từ đệm, thành ngữ và có tương đồng trong tiếng Việt là cùng lúc. Trong trường hợp trên, từ đệm trong tiếng Việt cũng phải được ngăn cách bởi hai dấu phẩy như trong tiếng Anh.
Như vậy, câu dịch trên cần được chỉnh sửa như sau:
Trong thế kỉ 21, việc phát triển và ứng dụng thực tế các công nghệ liên quan tiếp tục tăng tốc và, cùng lúc, cách mạng hóa thế giới chúng ta.
4. Các loại lỗi khác:
4.1. Lỗi ngữ pháp:
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Sau chiến tranh, nhu cầu về các hệ tổng đài có khả năng xử lí các cuộc gọi đường dài tự động nhanh chóng đã tăng lên. (tr.33)	After the war, the demand for switching systems capable of processing toll calls automatically and rapidly was increased. (tr.32)

Trong tiếng Anh, trạng ngữ được phân biệt bởi vĩ tố -ly và đứng sau động từ và phó từ. Trong tiếng Việt, trạng ngữ có thể phân biệt được nhờ thêm từ một cách. Trong trường hợp dễ làm người đọc hiểu nhầm, các cấu trúc dạng như trên cần được dịch là:
Sau chiến tranh, nhu cầu về các hệ tổng đài có khả năng tự động và nhanh chóng xử lí các cuộc gọi đường dài đã tăng lên.
Hoặc : Sau chiến tranh, nhu cầu về các hệ tổng đài có khả năng xử lí một cách tự động và nhanh chóng các cuộc gọi đường dài đã tăng lên.
4.2. Lỗi chuyển dịch cấu trúc :
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Một kết quả không may mắn là nhiều sự khác biệt của khuôn khổ tín hiệu điều khiển và thủ tục tiến hành. (tr.173)	An unfortunate result was that many varieties of control signal format and procedures evolved. (tr.172)

Câu trên có cấu trúc là một trong các cấu trúc đặc trưng trong văn bản khoa học tiếng Việt, nhưng dưới dạng cấu trúc không hoàn toàn giống cấu trúc tiếng Anh. Câu trên cần dịch như sau:
Một điều không may là có sự tiến triển của nhiều loại quy trình và dạng thức tín hiệu điều khiển.
4.3. Lỗi chuyển dịch cấu trúc "both... and... "
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Khuôn khổ điều khiển phụ thuộc vào bản chất của cả hai hệ thống truyền dẫn và thiết bị đầu cuối của chúng. (tr.173)	The control formats depend on the nature of both the transmission system and its terminal equipment. (tr.172)

Both trong tiếng Anh tương đương với cả... và... , cả... và cả... Trong trường hợp trên, không thể dịch cả hai... và... , vì cấu trúc này của tiếng Việt không tương đương với both trong tiếng Anh. Do vậy, câu trên cần dịch như sau:
Các dạng thức điều khiển phụ thuộc vào bản chất của cả hệ thống truyền dẫn và thiết bị đầu cuối của chúng. Hoặc:
Các dạng thức điều khiển phụ thuộc vào bản chất của cả hệ thống truyền dẫn và cả thiết bị đầu cuối của chúng.Hoặc:
Các dạng thức điều khiển phụ thuộc vào bản chất của cả hai: hệ thống truyền dẫn và thiết bị đầu cuối của chúng.
4.4. Lỗi chuyển dịch các thành phần câu:
Câu đã được dịch sang tiếng Việt Câu nguyên bản tiếng Anh

Ngoài ra, để thực hiện chuyển mạch phân chia thời gian có thể dùng các chuyển mạch thời gian để trao đổi khe thời gian và chuyển mạch phân chia thời gian để trao đổi theo không gian các khe thời gian được phân chia theo thời gian. (tr.45)	In addition, for realization of time division switching, time switches for exchanging time slot and time-shared division switches for exchanging spatially the time divided time slots are avaliable. (tr.44)

Câu trên cần sửa lại như sau:
Ngoài ra, để thực hiện chuyển mạch phân chia thời gian, có thể dùng các chuyển mạch thời gian để trao đổi khe thời gian và dùng chuyển mạch phân chia thời gian để trao đổi theo không gian các khe thời gian được phân chia theo thời gian.
Tài liệu tham khảo


1. Tiếng Việt và dạy đại học bằng tiếng Việt, 1967, KHXH, H.
2. Nguyễn Tài Cẩn (chủ biên) 1981, Một số vấn đề ngôn ngữ học Việt Nam, Nxb.ĐH&THCN, H.
3. Trần Ngọc Thêm 1998, Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt, Giáo dục, H.
4. Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt về mặt từ ngữ 1984, KHXH, H.
5. Vương Toàn (chủ biên) 1998, Việt ngữ học ở nước ngoài, H.
6. Ngôn ngữ và Văn hóa - 990 năm Thăng Long - Hà Nội 2000, Kỉ yếu hội thảo của Hội Ngôn ngữ Hà Nội và Khoa Ngôn ngữ Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội.
7. Pụmpanski A.E. 2002, Dịch văn bản khoa học và kĩ thuật sang tiếng Anh. Người dịch : Đào Hồng Thu, KHKT, H.
8. Các sách giáo khoa và tài liệu tham khảo tiếng Việt thực hành (chương trình dành cho đại học đại cương).
9. Các nguyên tắc phiên âm tiếng nước ngoài (các bài báo, tạp chí 1998, 1999).
10. Các sách về việc soạn thảo các thể loại văn bản khoa học và kĩ thuật.


Bản quyền


TS. Đào Hồng Thu
Kỉ yếu Hội thảo Quốc tế Ngôn ngữ học Liên Á lần thứ VI, Việt Nam Lấy từ « http://thuvienkhoahoc.com/tusach/Ph%C3%A2n_t%C3%ADch_%C4%91%E1%BB%91i_chi%E1%BA%BFu_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_trong_vi%E1%BB%87c_d%E1%BA%A1y_v%C3%A0_h%E1%BB%8Dc_ti%E1%BA%BFng »

Bài viết đưa ra rất bổ ích đặc biệt với ngững bạn học chuyên ngành bien phiên dịch.