Tiếng Anh qua lăng kính Việt (phan 1)

TS Trịnh Nhật (19 tháng 06 năm 2009)

1. Mở đầu: Khi đến thăm một gia đình người bà con tại Melbourne, khoảng hai chục năm trước, trong lúc trò chuyện về học đường Úc, tôi được nghe cô em làm phụ giáo tại một trường Trung học phát biểu:

“Em nói cho mấy người Úc biết là tiếng Việt dễ lắm, không có văn phạm, cứ nói ra là đúng à!”

Lời tuyên bố nẩy lửa “khó tin” mà “có thật” này, tôi nghĩ, nó được phát sinh từ góc nhìn với đối tượng là người Việt khi học tiếng Anh, hay nói rõ hơn là học văn phạm tiếng Anh, đem so sánh với người Việt khi nói tiếng mẹ đẻ của mình.

Với tôi, việc học tiếng Anh bắt đầu hơn nửa thế kỉ nay, khi còn ở Hải Phòng, học trường Trung học Tư thục Phùng Hưng, có thầy Chu Văn Bình, tức nhà văn, nhà báo Chu Tử sau này, làm Hiệu trưởng. Có bạn học cùng lớp là Phạm Lệ Thanh, sau này là ca sĩ Lệ Thanh, nổi tiếng với những bản “Tiễn Em”, “Hoa xoan bên thềm cũ”. Tuy học tiếng Anh tại trường Phùng Hưng ở đường Trại Cau, nay là đường Tô Hiệu, với thầy Nguyễn Huy Chiêm, tôi còn lặn lội học tư thêm tiếng Anh, tuần lễ 3 buổi, với thầy Lê Minh Thịnh tại trường “Aurora” gần sân đá bóng “Bonald”, phố Cầu Đất rẽ vào. Sân đá bóng này, nay không còn nữa và đã biến thành cái chợ. Thầy tôi, chính là anh em thúc bá với các ông Lê Bá Kông, Lê Bá Khanh—hai thầy nổi tiếng từ Hà Nội đến Sàigòn qua trường Anh Văn Ziên Hồng. Giáo sư Lê Minh Thịnh sau này vào Sàigòn lại mở lớp dạy tiếng Anh “Aurora” buổi tối, tại trường Tốc ký-Kế toán Trần Văn Đốc, gần nhà thờ Huyện Sĩ, trên đường Frère Louis, sau này có tên là Võ Tánh. Những năm tháng đầu di cư vào Sàigòn, tôi trọ học nhà ông chú ở ngõ hẻm 337 đường Frère Louis, nên lại tiếp tục theo học lớp tiếng Anh của Thầy Thịnh. Thầy đẹp giai, lịch thiệp, giọng tiếng Việt sang, giọng tiếng Anh chuẩn, có căn bản về phát âm học và phiên âm quốc tế (= international phonetic symbols), được đào luyện tại Hồng Kông. Tối dạy học thêm, còn ban ngày ông làm Trưởng Phòng Nhân viên Tòa Đại sứ Hoa-kì, trước khi ông mất, vì bệnh gan, khoảng cuối thập niên 60, vào lúc ông chưa đầy 45 tuổi.

Bài văn phạm tiếng Anh đầu đời của tôi là về “Articles”, nằm trong sách giáo khoa L’Anglais Vivant, Sixième Bleu, dành cho lớp Đệ Thất hồi đó. Mới đây tôi được “mời” về dạy “bán thời” tại Đại học University of Western Sydney, sau 12 năm đã xin về hưu non khi đang làm “Giảng viên toàn thời” về Thông ngôn và Phiên dịch cho sinh viên học lấy bằng Cử Nhân BA (Translation & Interpreting). Quả là có chuyện lịch sử lập lại, khi tôi phải hướng dẫn một sinh viên làm riêng một đề tài khảo cứu (= research topic) cho môn chị đang học là “Grammatical Concepts Across Languages” (= Khái niệm Văn phạm qua các Ngôn ngữ), với một ông thầy Úc, gốc Ý. Như một sự tình cờ, chị đã chọn bài viết có số chữ giới hạn là từ 1200 đến 1600 chữ về “Cách dùng ‘Articles’ tiếng Anh qua lối diễn tả ‘Mạo từ’ và ‘Loại từ’ tiếng Việt.”

2. Thân bài: Để giúp chị sinh viên này có thể viết được bài khả dĩ vừa lòng chị, vừa lòng người đọc, vừa lòng thầy chủ nhiệm môn học, tôi đã gợi ý cho chị là việc làm trước tiên là phải ôn duyệt lại bản chất, nhiệm vụ, cách sử dụng “articles” tiếng Anh. Rồi để từ đó, phát hiện xem có sự “giống nhau” và “khác nhau” nào khi đem so sánh với tiếng Việt chăng? Và nếu có, thì “giống” và “khác” dưới hình thức nào? Để rồi cũng từ đó ta có thể đoán trước được những trường hợp “phạm lỗi” về cách dùng “articles” khi viết tiếng Anh, và cách dùng “mạo từ”, “loại từ” khi viết tiếng Việt của những học viên người nước ngoài. Chị sinh viên trường Đại học này còn được khuyến cáo tìm tòi những dữ kiện, tư liệu, tài liệu (= corpus/corpora) nào để bàn thêm những trường hợp phạm lỗi của người học “articles” tiếng Anh, hay “mạo từ”, “loại từ” tiếng Việt trong “ca” văn phạm nêu trên thì bài viết chung cuộc nhất định “không uổng công đèn sách”.

Để có một cái nhìn so sánh với cách dùng “articles”, thiết tưởng trước hết cũng nên đảo qua xem “Loại từ” và “Mạo từ” được định nghĩa ra sao trong tiếng Việt.

“Loại từ là tiếng đặt trước một danh từ khái quát để làm cho danh từ ấy được rõ ràng, đầy đủ.” Ví dụ: nhà, chuối là những danh từ khái quát. Khi cần nói đầy đủ hơn, ta sẽ có: cái nhà, quả chuối, trong đó cái, quả là “loại từ”.

“Mạo từ là tiếng đứng trước danh từ đã có một tiếng khác hay một câu chỉ định rồi; chỉ có tác dụng phụ họa, khiến người ta để ý vào các danh từ. Những tiếng mạo từ là cái, những v.v... Ví dụ: Cái tờ giấy này; Cái thửa ruộng mới kia; Những nhà có của.

Trong trường hợp vừa kể “giấy”, “ruộng”, “nhà” là danh từ, “tờ”, “thửa” là loại từ, còn “cái”, “những” là mạo từ. Cũng xin lưu ý là từ “cái” có hai danh xưng: “loại từ”, và “mạo từ” như hai định nghĩa nêu trên. Có điều cá nhân người viết không thấy hoặc chưa thấy sách nào nói đến tại sao lại gọi là “mạo từ”. Phải chăng “mạo” có nghĩa là “giả” như trong “giả mạo,” “mạo danh”, và “mạo từ” là “từ” không đúng nghĩa là “từ”, vì cho rằng nó không có nhiệm vụ văn phạm như các từ khác, mà chỉ có tác dụng làm người ta để ý vào các danh từ? (Theo sách Văn phạm Việt Nam của Bùi Đức Tịnh, 1992 và bàn thêm).

Phần ôn sơ lược về “loại từ”, “mạo từ” là thế, còn bài học về “Articles” thì sách dạy văn phạm tiếng Anh nào mà chẳng có, nhưng trong thời đại thông tin điện tử hiện nay, tôi đã đề nghị chị tìm vào “Google” rồi “Search” < Articles > cho nhanh, cho tiện (= Google Search < articles grammar English > rồi bấm English Grammar– Learn English Grammar–Articles, LEO Network). Qua kết quả trên mạng, cộng thêm với khả năng quan sát, phân tích, tổng hợp, so sánh, tôi đã hướng dẫn để chị làm bài cô đọng theo số chữ có hạn định của chị. Bài viết của chị ra sao, có “đáng đồng tiền bát gạo” hay không, xin được để hạ hồi phân giải, trong khuôn viên Đại học.

Còn bây giờ, phần viết sau đây là do tôi nới rộng đề tài, bàn bạc sâu hơn và cũng để vô hình trung cho thấy là tiếng Việt “có” văn phạm và nói tiếng Việt không dễ như mình tưởng, nếu tiếng đó không phải là tiếng mẹ đẻ của mỉnh.

2.1 “Articles” là gì? Trong tiếng Anh khi nói đến “Articles” là nói đến “a/an, the”, còn quen gọi là “Mạo từ” trong tiếng Việt. Chúng là những “chỉ định từ” (= determiners) đứng trước một danh từ (= noun) để chỉ định cho biết danh từ đó hàm ý nói chung, nói tổng quát, có tính bất định (= indefinite) hay nói riêng, nói cụ thể, có tính xác định (= definite) về một cái gì, sự kiện gì hoặc về ai, người nào.

2.1.1 Nói chung (= bất định):

Để có thể nói chung, không định rõ ta có 2 trường hợp: Một là dùng “a/an”; hai là không dùng gì hết; trống trơn (= zero ‘0’).

2.1.1.1 Dùng “a/an”: +

Ví dụ 1: "I ate a banana for lunch."
(1a) Tôi ăn ( ) chuối cho bữa cơm trưa.
(1b) Tôi ăn quả chuối cho bữa cơm trưa.
(1c) Tôi ăn một quả chuối cho bữa cơm trưa.

Nhận xét: Trước hết, dùng “a” thay vì “an” là vì nó đứng trước một danh từ bắt đầu bằng một phụ âm [b-], như trong “banana”. Cùng một Ví dụ 1, ta có 3 lối nói tương đương trong tiếng Việt, tuy rằng lối nói trong (1a), (1b) thông dụng hơn. Trong (1a) trước danh từ “chuối” là một khoảng trống (= blank), không có từ nào đi trước, chỉ cái bất định, chung chung, không cần biết là “quả chuối” riêng biệt nào. Trong (1b) trước danh từ “chuối” có “quả”, thì “quả” là loại từ (= classifier), hay trong (1c) có “một quả”, thì “một” là “số lượng chỉ định từ” (= numeral), còn “quả” là “loại từ” (= classifier), trong trường hợp này chỉ định “loại quả”, “loại trái” (= chuối), nhưng cũng không nói rõ là “quả” nào.

Có thể tóm tắt “... một quả chuối...” trong (1c) bằng công thức sau:

Số từ + Loại từ + Danh từ
một + quả + chuối
Numeral + Classifier + Noun

Ví dụ 2: "I saw an elephant this morning."
(2a) Tôi trông thấy ( ) voi sáng nay.
(2b) Tôi trông thấy con voi sáng nay.
(2c) Tôi trông thấy một con voi sáng nay.

Nhận xét: Trước hết, dùng “an” thay vì “a” là vì nó đứng trước một danh từ bắt đầu bằng một nguyên âm [ e-], như trong “elephant”. Nhưng riêng trong trường hợp nguyên âm đầu của danh từ được phát âm là [ju:], thì “a’ được dùng thay “an”; như trong “a university” chẳng hạn. Với Ví dụ 2 trong tiếng Anh, ta có thể 3 lối nói tương đương trong tiếng Việt, tuy rằng lối nói trong (2a), (2b) thông dụng hơn. Trong (2a) trước danh từ “voi” là một khoảng trống (= blank), không có từ nào đi trước, chỉ cái bất định, chung chung, không cần biết là “con voi” riêng biệt nào. Trong (2b) trước danh từ “voi” có “con” là “loại từ” (= classifier), còn trong (2c) có “một con”, trong đó “một” là “số lượng chỉ định từ” (= numeral), “con” là “loại từ”, trong trường hợp này chỉ định “loài vật” (= voi), nhưng cũng không nói rõ là “con voi” nào.

Có thể tóm tắt “... một con voi...” trong (2c) bằng công thức sau:

Số từ + Loại từ + Danh từ
một + con + voi
Numeral + Classifier + Noun

Tac gia Trinh Nhat la chuyen gia Dich Thuat , co nhung bai viet ve tieng Anh va tieng Viet rat ly thu.

Nhiều người nói rằng để hiểu hết được tiếng việt ngay cả người việt cũng gặp nhiều khó khăn. Vì vậy đối với người nước ngoài việt học tiếng việt gặp nhiều khó khăn là điều dễ hiểu