Phân lớp từ ngữ theo phong cách sử dụng

Phân lớp từ ngữ theo phong cách sử dụng


1. Các phong cách chức năng, các ứng xử ngôn ngữ trong những hoàn cảnh giao tiếp khác nhau, được hình thành và nhận diện dần dần trong quá trình phát triển của ngôn ngữ và xã hội. Từ vựng học cũng phân lớp từ vựng theo tiêu chí phong cách chức năng nhưng không hoàn toàn là sự khảo sát, phân loại của phong cách học.
2. Ngôn ngữ giap tiếp của con người tồn tại dưới hai dạng cơ bản là nói và viết. Về mặt thuật ngữ, trước đây chúng ta vẫn thường gặp các tên gọi: phong cách nói hoặc phong cách khẩu ngữ đặt trong thế đối lập với phong cách viết hoặc phong cách sách vở.
Tuy rằng gọi tên như vậy, nhưng thực tế trong nội dung người ta muốn phân biệt giữa một bên là ngôn ngữ thông tục, “đời thường”, chưa có sự gia công, trau giồi, ít gắn với những chuẩn mực nguyên tắc; còn một bên là ngôn ngữ được trau giồi, chọn lọc, gắn liền với những chuẩn tắc đó.
Thật ra, ngay trong phong cách nói cũng có sự phân biệt giữa lời nói được chọn lọc, trau giồi (ví dụ như lời diễn giảng, thuyết trình, lời phát biểu chính thức có chuẩn bị sẵn,...) với lời nói chưa được chọn lọc kĩ và trau giồi cẩn thận (ví dụ như trong nói năng thân mật thông thường hàng ngày, thậm chí có thể chấp nhận cả tính chất thông tục trong đó). Loại thứ nhất ở đây nhích gần về phía ngôn ngữ thuộc phong cách viết hơn, còn loại thứ hai, từ bản chất của nó, được gọi đích danh là khẩu ngữ – một tên gọi mà tuy không nói ra một cách hiển minh, nhưng ít nhiều bên trong, người ta có ý phân biệt nó với ngôn ngữ nói, nói chung.
Như thế, có thể nhận ra trong từ vựng ba lớp từ mang đặc điểm của ba phong cách: lớp từ khẩu ngữ, lớp từ ngữ thuộc phong cách viết, và cuối cùng là lớp từ ngữ trung tính (hoặc còn gọi: trung hoà về phong cách) có thể dùng trong mọi phong cách khác nhau.
3. Lớp từ khẩu ngữ


Cái gọi là khẩu ngữ mà chúng ta xét ở đây, chỉ gồm khẩu ngữ của toàn xã hội nói chung.
Có thể nhận thấy ở lớp từ khẩu ngữ của tiếng Việt một số dấu hiệu sau đây:
3.1. Về mặt cấu trúc hình thức, các từ ngữ thuộc lớp này khi đi vào hoạt động giao tiếp, ít nhiều có thể “tự do, phóng túng” nếu điều kiện cho phép. Nói cách khác, chúng có nhiều khả năng biến đổi cấu trúc vốn có của mình. Ví dụ:
- Tách rời ra và chen thêm những yếu tố khác vào:

học hành – học với hành, học với chả hành
chồng con – chồng với con

- Tăng cường cac dạng láy hoặc lặp lại từ:

ông – ông ông ênh ênh
đàn ông – đàn ông đàn ang
con gái – con gái con đứa

3.2. Ưa dùng những từ ngữ có sắc thái đánh giá cực đại theo chiều nào đó để cường điệu sự đánh giá của người nói, lôi cuốn sự chú ý của người nghe. Ví dụ: lo thắt ruột, chờ đỏ mắt, đánh sặc tiết, chạy bở hơi tai, chẻ xác ra, no đòn, cứng họng, (tức) sôi máu, (giận) tím mặt,...
3.3. Chấp nhận những lối xung hô thân mật hoặc đậm màu sắc bày tỏ thái độ. Bên cạnh đó là những từ ngữ có sắc thái thông tục, thậm chí thô thiển. Chẳng hạn, về xưng hô, có thể dùng: mày, tao, cậu, tớ, mình, chúng mình, bọn mình, y, hắn, hắn ta, bọn nó, tụi nó, thằng, thằng cha, con mẹ, mụ, con mụ, mụ ta,... Về những từ đánh giá hoặc miêu tả hành vi, có: ngu, tồi, mèng, chẳng ra chó gì, chẳng nước mẹ gì, ăn thua gì, ăn thua mẹ gì, nước non gì, ăn vàng ăn bạc gì, biết tay, phải lòng, cực, cực kì, nghiêm, gìn,...
3.4. Rất ưa dùng các quán ngữ, thành ngữ để đưa đẩy, rào đón, hoặc diễn đạt cho sinh động. Ví dụ: của đáng tội, có đời thuở nhà ai, thôi thì..., thì đã đành là vậy, nó chết một nỗi (một cái) là..., đánh đùng một cái, ấm ớ hội tề, chầu rìa hút thuốc vặt, tuần chay nào cũng có nước mắt, ai biết quan đái mà hạ võng, luỵ như luỵ đò,...
Thậm chí, đôi khi để tỏ thái độ thân thương, quý mến của các bậc cha chú, ông bà,... đối với trẻ em, người ta còn dùng cả những lời “mắng yêu” nghe chừng rất thông tục như: thằng chó con, con cún con, cha bố (cô, cậu),...
Để minh hoạ, chúng ta hãy xét lời của hai bà già trong hai bối cảnh:
- “Gớm! Lại còn thế nữa cơ đấy. Đến luỵ như luỵ đò cũng còn chẳng ăn thua nữa là lại bó buộc. Có mà họ thì phế đi. Bao nhiêu đời chủ nhiệm rồi, đổ lên đổ xuống mãi rồi mới đậu đến thằng bố cháu nhà tôi. Nó hiền lành tốt nhịn... Dân ở đây họ đáo để lắm kia. Bằng lòng thì chén chú chén anh, không bằng lòng thì cứ đổ” (Nguyễn Thị Ngọc Tú – Buổi sáng).
- “Nào, thằng chó con, bố con mày lại sắp bỏ đi cho bằng hết đây. Dậy nào, dậy nào, cha thằng bố mày, dậy đi tè rồi lại vào kềnh không có nặng, bà không bế được” (Xuân Cang – Đêm hồng).
3.5. Sắc thái khẩu ngữ và biểu cảm của lớp từ khẩu ngữ còn thể hiện rõ ở sự hiện diện và hoạt động của những từ thưa gửi (dạ, thưa,...), các từ ngữ cảm thán (ôi, ối, ôi trời, trời ơi, trời đất ơi, cha mẹ ơi,...), ở các ngữ khía từ (à, ư, nhỉ, nhé)...
Mặt khác, việc dùng các từ ngữ với sắc thái nghĩa mới, hoặc kèm theo những nghĩa ngữ cảnh, nghĩa lâm thời,... khá phổ biến. Bởi lẽ giản dị là: Khẩu ngữ ít nhiều “phóng túng” về mặt chuẩn tắc.
Tuy vậy, dầu thế nào đi nữa thì cũng phải khẳng định lại rằng tính thông tục của khẩu ngữ nói chung và từ vựng khẩu ngữ nói riêng, không phải là sự nói tục và các từ tục. Nếu không thấy sự khác biệt về bản chất này, lạm dụng các từ tục thì sẽ dẫn đến chỗ làm vẩn đục ngôn ngữ, phá mất cái gọi là thẩm mĩ ngôn ngữ, thậm chí vi phạm đạo đức trong giao tiếp.
4. Lớp từ ngữ thuộc phong cách viết


4.1. Bản thân tên gọi này đã ngụ ý rằng ở đây gồm những từ ngữ chỉ chủ yếu dùng trong sách vở, báo chí. Người ta cũng thường hiểu đằng sau tên gọi này còn có một ẩn ý khác: Đó là lớp từ ngữ có được sự chọn lọc, được trau dồi, được “văn hoá hoá” và gắn bó với chuẩn tắc nghiêm ngặt.
4.2. Lớp từ ngữ thuộc phong cách viết bao gồm chủ yếu những từ ngữ thường xuyên được dùng gắn liền với nội dung của một số phong cách chức năng cụ thể như:
4.2.1. Phong cách khoa học: Gắn bó với các thuật ngữ khoa học, các từ ngữ chuyên môn hoá: đạo hàm, ẩn số, quỹ tích,... âm vị, hình vị, từ pháp, ngữ pháp, âm tố, phụ tố,...
4.2.2. Phong cách hành chính sự vụ: Chủ yếu gồm các từ ngữ thường dùng trong những văn bản pháp lí, ngoại giao, hành chính: công văn, công hàm, công ước, hoà ước, tạm ước, hiệu lực, biên bản, sao lục, tố tụng, chiểu theo, đơn phương,...
4.2.3. Phong cách chính luận báo chí: Gồm những từ ngữ thường dùng trong các văn bản chính luận, bày tỏ thái độ, quan điểm: cộng sản, vô sản, tư sản, đế quốc, thực dân, suy thoái, vũ trang, xâm lược, chiến tranh, cánh tả, cánh hữu, cấp trên,...
4.2.4. Phong cách văn học (nghệ thuật): Có thể tổng hoà các phong cách khác bằng những thủ pháp riêng của từng thể loại và từng truyền thống văn học của mỗi dân tộc, mỗi giai đoạn.
4.3. Việc cố gắng xác định những tiêu chí thuần hình thức cho lớp cho lớp từ ngữ thuộc phong cách viết này là hết sức khó khăn, bởi vì chính bản thân nó hết sức đa dạng và luôn luôn linh động. Tuy nhiên cũng có thể thấy có một số biểu hiện tương đối rõ rệt như sau:
4.3.1. Không mang tính thông tục, chính vì thế mà các từ ngữ của lớp từ ngữ này và lớp từ khẩu ngữ hầu như không đi vào địa phận của nhau.
4.3.2. Chủ yếu gòm các thuật ngữ, các từ ngữ chuyên môn hoá của các lĩnh vực: văn hoá, văn học nghệ thuật, khoa học, kĩ thuật, chính trị, quân sự, hành chính, pháp luật, triết học, kinh tế,... Trong các từ ngữ đó, nhìn chung, cấu trúc hình thức của chúng là có tính hệt hống và theo chuẩn mực chặt chẽ.
4.3.3. Về mặt nội dung ý nghĩa, các từ ngữ ở dây nói chung mang tính khái quát, trừu tượng haợc gợi cảm, hình tượng,... tuỳ theo phạm vi riêng của mỗi phong cách chức năng.
4.3.4. Về mặt nguồn gốc, thì phần nhiều là các từ gốc Hán và gốc Ấn Âu được du nhập.
Ở đây, vai trò của các từ Hán Việt có vị trí rất đặc biệt. Nó có mặt ở khắp mọi địa hạt của các phong cách khác nhau và điều quan trọng là tính đa dạng, tính tĩnh tại, gắn liền với thế giới của những ý niệm đã đem lại cho các từ Hán Việt trong tiếng Việt cái sắc thái trang trọng và bác học của chúng. Cũng chính vì vậy mà chúng mới hoạt động một cách tích cực trong lớp từ thuộc phong cách viết đến như thế (x. Nhữ Thành. Nhận xét về ngữ nghĩa của từ Hán Việt. Ngôn ngữ số 2/1977).
Trong số các bộ phận từ ngữ thuộc các phong cách chức năng cụ thể vừa kể trên, riêng bộ phận từ ngữ hay dùng trong thơ ca và văn xuôi nghệ thuật còn được gọi là từ vựng thơ ca hay từ vựng văn học.
Đối với truyền thống ngữ văn Việt Nam, bộ phận đó gắn liền với các từ ngữ Hán–Việt. Sự phân biệt giữa văn chương bác học, văn chương của “thế giới chủ nghĩa” với văn chương bình dân, được thể hiện rõ rệt nhất ở đó.
Đi vào các tác phẩm văn chương Việt Nam trước đây, chúng ta chủ yếu tiếp xúc với bóng nguyệt, gương nga, bóng ác, vầng kim ô, du khách, lữ hành, giai nhân, tài tử, trầm tư, li tao, đồng vọng, tịch liêu, tráng sĩ, chinh phu,... những thu thảo, ngư ông, ngư phủ, cù lao, Tràng Thành, thu phong, tiêu phòng,... Cũng ở đó, ta sẽ gặp hàng loạt các điển cố, điển tích như: Tầm Dương, Tiêu Nương, Cô Tô, Hoàng Hạc, sông thu ba, sóng khuynh thành, lá thắm chỉ hồng, thềm hoa, lệ hoa, mành Tương, kết cỏ ngậm vành, bỉ sắc tư phong,...
Hiện tượng này có lí do lịch sử và truyền thống của nó. Ngày nay, từ ngữ trong thơ ca, nghệ thuật đã có những đổi khác. Giữa ngôn ngữ giao tiếp rộng rãi với ngôn ngữ “chữ nghĩa” hiện nay đã không còn khoảng cách quá xa như trước nữa. Bởi vì, một mặt, trình độ văn hoá của nhân dân đã không ngừng được nâng cao lên; mặt khác, thơ ca, nghệ thuật của chúng ta đã “dân hoá” rất mạnh, nó trở về gần với cuộc đời hơn nhiều so với văn chương thời xưa.
Chẳng hạn, cũng là câu chuyện hẹn thề mong nhớ, nhưng chắc hẳn ngôn từ trong Chinh phụ ngâm, trong Truyện Kiều,... không hoàn toàn giống như lối nói ngày nay.
5. Lớp từ ngữ trung hoà về phong cách


Trừ những từ ngữ mang dấu hiệu đặc trưng của lớp từ khẩu ngữ và lớp từ vựng thuộc phong cách viết, số còn lại (chiếm phần cơ bản trong từ vựng nói chung) được gọi là lớp từ vựng trung hoà. Các từ ngữ ở đây không có những dấu hiệu riêng như dấu hiệu của hai lớp từ nói trên. Chúng có thể được dùng như nhau trong tất cả các phong cách chức năng khác nhau. Sự thật là, ranh giới giữa các lớp từ ở đây không phải là những đường kẻ phân minh. Trừ những đơn vị từ ngữ mang đặc trưng điển hình của từng lớp, số còn lại đứng ở khoảng giữa rộng hơn với một ranh giới có thể dễ dàng di động.
Ở đây, một lần nữa, ta lại thấy tính linh động trong khả năng chuyển hoá ranh giới lớp hạng của các từ ngữ.
Cùng với việc phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc, theo vai trò và phạm vi sử dụng,... cách phân loại từ ngữ theo phong cách sử dụng cũng cho thấy quang cảnh sinh động của tính thống nhất trong sự đa dạng và phức tạp của từ vựng.
Theo Mai Ngọc Chừ; Vũ Đức Nghiệu & Hoàng Trọng Phiến. Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt. Nxb Giáo dục, H., 1997.