Lỗi loại từ trong tiếng Việt của người nước ngoài (phần 3)

2. Khảo sát lỗi loại từ trong tiếng Việt (tiếp)


2.1. Dùng thiếu loại từ


2.1.1. Thiếu loại từ sau "những"


Có một điều đáng chú ý là chúng tôi không thu được "lỗi" nào về hiện tượng dùng "các" mà thiếu loại từ. Trong khi đó người học lại sử dụng "những" kết hợp trực tiếp với danh từ trong nhiều trường hợp không đúng ngữ pháp. Như vậy, khi dùng "thiếu loại từ", nếu có dùng lượng từ thì người học thường dùng "những" chứ không dùng "các". Có thể thấy trong tri thức của người học "những" đã lấn át "các" khi kết hợp với "loại từ", mặc dù nếu dùng "các" hay "những" thì những kết hợp trực tiếp này đều sai. Ví dụ:

(1) Bên bờ hồ Xuân Hương có những liễu rủ thướt tha. (Nhật)
(2) Bài hát Việt Nam rất hay, nhất là những dân ca. (Hung)
(3) Lịch sử Việt Nam là lịch sử về những chiến tranh. (Nga)
(4) Khi đi bằng tàu biển chúng tôi có thể thấy những đảo rất đẹp. (Trung Quốc)
(5) Trong biển, tôi nhìn thấy những cá đẹp. (Mĩ)
(6) Tôi không biết những sách này của ai. (Mĩ)
(7) Những dê này chạy nhảy và ăn lá. (Căm Pu Chia)

Ở bảy ví dụ trên, nếu ta thêm các loại từ như: rặng/cây (vd1); bài (vd2); cuộc (vd3); hòn (d4); con/đàn (vd5); quyển/cuốn/pho (vd6); con (vd7) vào ngay sau "những" thì bảy câu đó trở thành bảy câu đúng. Nhưng vì sao người học lại dùng thiếu loại từ trong những trường hợp trên, tức là những trường hợp phải dùng loại từ.
Trong các ví dụ 1, 5, 7 danh từ thuộc nhóm danh từ chỉ động/thực vật. Nhóm danh từ này khi đứng sau số từ hoặc "những"/"các", bắt buộc phải có loại từ. Trong các ví dụ 2, 3, 4, 6 danh từ thuộc nhóm danh từ chỉ đồ đạc và khái niệm trừu tượng. Ở nhóm này, khi đứng sau số từ hoặc "những"/"các", danh từ cũng cần loại từ mặc dù có hiện tượng "nước đôi", tức là có một số danh từ có thể kết hợp trực tiếp với số từ. Như vậy, có thể thấy khi người học không dùng loại từ như trên thì quy tắc này bị vi phạm. Vì sao lại như vậy? Ở đây, theo chúng tôi, có hai nguyên nhân đồng thời xuất hiện. Nguyên nhân thứ nhất là người học sử dụng chiến lược giao tiếp, tức là không biết sử dụng loại từ thì tốt nhất là không nên dùng loại từ (điều này không ảnh hưởng đến thông tin giao tiếp). Nguyên nhân thứ hai là hiện tượng vượt tuyến, tức người học đã sử dụng tri thức về những trường hợp danh từ không dùng loại từ (không biệt loại, không cá thể hoá) áp dụng sai phạm vi sử dụng, bởi nếu đã dùng "những" trước những danh từ trên (liễu, dân ca, chiến tranh, đảo, cá, sách, dê) thì phải dùng loại từ. Như đã biết, trong khi học ngoại ngữ, nhiều khi có những trường hợp người học mắc lỗi "đa nguyên nhân" rất khó phân biệt rạch ròi như Little Wood đã từng chỉ ra (W. Little, 1989). Trường hợp thiếu loại từ sau "những"/số từ như vừa nêu trên đây là một ví dụ.
2.1.2 Có số từ thiếu loại từ


Ví dụ:

(1) Tôi mua một sách. (Mĩ)
(2) Một người rửa nhiều đậu, nhưng có một đậu rơi xuống. (Trung Quốc)
(3) Anh cần mấy sách? (Nga)
(4) Trước nhà của họ có một giếng. (Trung Quốc)
(5) Chị ấy nuôi hai chó. (Nhật)
(6) Tôi béo ra nữa vì tôi đã ăn hai kem. (Căm Pu Chia)

Ở 6 ví dụ trên, người học dù thuộc các quốc tịch khác nhau nhưng đều dùng thiếu loại từ sau số từ. Nguyên nhân ở đây cũng có thể lí giải như ở trường hợp có "những" thiếu loại từ, tức là người học đã sử dụng chiến lược giao tiếp và vượt tuyến để tạo ra những câu như trên.
2.1.3 Dùng thiếu loại từ


Ví dụ:

(1) Hôm qua chúng tôi ăn phở gà vào sáng và đi đến nhà hàng Việt Nam vào tối. (Nhật)
(2) Đồng ruộng trở thành tấm thảm nhung dưới trời mênh mông. (Căm Pu Chia)
(3) Khi mèo đó bị đánh, mèo đó không ăn cá nữa. (Mĩ)

Ở ví dụ (1), nếu ta thêm danh từ chỉ đơn vị thời gian "buổi" vào trước "sáng" và "tối", câu sẽ tự nhiên hơn. Ở câu này, việc "vắng" loại từ dường như không tạo nên một câu phản ngữ pháp rõ ràng lắm là bởi vì ta vẫn có thể nghe "vào tối mai", "vào thứ hai". Tuy nhiên, người nói đã có một thời gian cụ thể rồi nên "buổi sáng", "buổi tối" chỉ là sự chia cắt những khoảng thời gian của ngày tới đêm mà thôi. Ở câu này, có lẽ người học do ảnh hưởng của những lối nói như "vào tối mai", "vào sáng ngày kia"... nên đã tạo ra những câu như vậy. Lí do vượt tuyến ở đây khá đậm nét.
Ở ví dụ (2), người học đã không biết sử dụng loại từ "bầu" trước "trời" có lẽ bởi lí do người học từng nghe, hoặc học kết hợp "trên trời" nên có thể kết hợp quy tắc đó để tạo ra kết hợp "dưới trời". Câu này do một sinh viên Căm Pu Chia viết trong một bài tập làm văn sau khi đã học tiếng Việt 5 tháng. Nếu như sinh viên này biết sử dụng từ "bầu" để tạo nên "bầu trời" thì kể như câu đó đã là một câu văn tả cảnh cực hay của tiếng Việt.
Ở ví dụ (3), người viết đã không sử dụng loại từ "con" trong khi muốn nói về một con mèo cụ thể. Như vậy sinh viên này đã không phân biệt được ý nghĩa "cụ thể" và "nói chung" (theo cách gọi của những giáo viên dạy tiếng Việt cho người nước ngoài, "biệt loại" và "phi biệt loại" (theo cách gọi của Nguyễn Tài Cẩn, 1975), "phân lập" và "không phân lập trong không gian" (theo cách gọi của Cao Xuân Hạo, 1998) khi không dùng loại từ này. Chúng ta biết rằng khi không dùng loại từ thì danh từ "động vật" đó được dùng chỉ "loài chung" nhưng sinh viên lại đang kể lại chuyện "Trạng Quỳnh ăn trộm mèo của vua". Ở trường hợp này, ta có thể loại trừ hiện tượng sinh viên chưa học, chưa nhớ loại từ "con". Bởi vì một sinh viên nước ngoài nào cũng có thể biết cái quy tắc khá cụ thể của những bài học tiếng Việt đầu tiên là "con + danh từ động vật", "cái + danh từ đồ vật". Tuy nhiên, cái khó lại là sự lựa chọn và việc hiểu, vận dụng được quy tắc dùng/không dùng loại từ. Đây là một việc cực kì khó khăn đối với người nước ngoài. Trong trường hợp này, người Việt có thể nói "khi con mèo đó...", thậm chí có thể là "con đó..." mà lại không thể nói "mèo đó" để chỉ một con mèo cụ thể. Thực ra không nhiều người nước ngoài ở trình độ "tiếng Việt cơ sở" có thể phân biệt được cách dùng (cụ thể) và không dùng (nói chung) loại từ. Vì vậy khi người học dùng "mèo đó" ta có thể nghĩ đến nguyên nhân "chiến lược giao tiếp", tức người học bỏ qua việc lựa chọn giữa "dùng" hay "không dùng" hay đúng hơn là chọn ngẫu nhiên một khả năng mặc dù không chắc đúng hay sai để phục vụ mục đích truyền đạt thông tin. Ở đây, cũng không loại trừ lí do: khi được học lần thứ nhất, người học chỉ biết đến những khái niệm tương đương không đầy đủ như: Tiếng Khơ me: "ch'ma"; Tiếng Anh: "cat"; Tiếng Nhật: "neko"; Tiếng Việt: "mèo", mà nếu theo cách lập luận của Cao Xuân Hạo thì phải dịch là "con mèo" mới đúng. Nếu trong đầu óc của người học lưu lại hình ảnh của khái niệm "mèo" không thôi mà không phải là "con mèo" thì tại thời điểm cụ thể đó, hiện tượng vượt tuyến đã xuất hiện. Như vậy, ta cũng có thể nói đến sự quy tụ của hai nguyên nhân: chiến lược giao tiếp và vượt tuyến.