Làm mất mơ hồ từ vựng và cú pháp ( anh - việt)

by hoangngoc 02/12/09, 08:36 pm

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 37
VÀI PHƯƠNG THỨC LÀM MẤT MƠ HỒ TỪ VỰNG VÀ MƠ HỒ CÚ PHÁP
TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH
Trần Thủy Vịnh
Trường Đại học Khoa học Xã Hội và Nhân văn, ĐHQG-HCM
TÓM TẮT: Bài viết đã đưa ra một số phương thức “hóa giải” mơ hồ từ vựng và mơ
hồ cú pháp trong tiếng Việt và tiếng Anh. Các phương thức này có vai trò đặc biệt quan
trọng ở lĩnh vực dịch thuật cũng như học ngoại ngữ, vì nó giúp cho người học / người
dịch “hoá giải” được những câu mơ hồ, giúp cho người học / người dịch “cảnh giác”
được những câu thoạt nhìn có vẻ “bình thường” nhưng trong nó lại ẩn chứa những nét
nghĩa tiềm tàng, được diễn dịch theo nhiều cách khác biệt nhau. Người học/ người dịch
phải có ý thức được điều này để diễn dịch cho đúng, và ở bước cao hơn, vận dụng hiện
tượng này một cách khéo léo và hợp lý.
1. Dẫn nhập
Hiện tượng mơ hồ1 được xem là một
trong những hiện tượng có tính phổ quát
của ngôn ngữ vì mối quan hệ võ đoán
giữa kí hiệu (sign) có số lượng hữu hạn
và sở chỉ (reference) có số lượng hầu như
vô hạn. Vì thế, trong ngôn ngữ, có một
quy luật tiết kiệm vô cùng kì diệu là dùng
cái hữu hạn để biểu hiện cái vô hạn. Quy
luật này thể hiện ở tất cả các mặt ngữ âm,
từ vựng và ngữ pháp. “Ở ngữ âm, với vài
chục âm vị, bằng cách kết hợp khác nhau
có thể tạo nên một số lượng rất lớn các
âm tiết. Về mặt từ vựng, quy luật tiết
kiệm của ngôn ngữ thể hiện ở chỗ: cùng
một hình thức ngữ âm có thể diễn đạt
nhiều nội dung khác nhau. Trong ngữ
pháp, với một lượng từ hữu hạn, có thể
tạo ra các câu biểu hiện toàn bộ thế giới
tư tưởng phong phú và đa dạng của con
người” [5:147]. Với người bản ngữ, trong
giao tiếp, hầu hết những phát ngôn mà
các nhà ngữ học xem là mơ hồ đều có
nghĩa rõ ràng nhờ vào ngữ cảnh, trọng
1 Khái niệm mơ hồ ở đây được hiểu là mơ hồ
(do) đa nghĩa (ambiguity), khác với khái niệm
mơ hồ (do) mờ nghĩa (vagueness). Ngoài ra,
mơ hồ bao giờ cũng liên quan đến ngữ nghĩa.
Nói cách khác, cách gọi mơ hồ từ vựng hay cú
pháp là cách gọi ngắn đi của mơ hồ ngữ nghĩa
- từ vựng và mơ hồ ngữ nghĩa - cú pháp.
âm, ngữ điệu v.v. Với họ, hiện tượng này
có lẽ rõ ràng nhất trong các tác phẩm văn
học, trong những bài phê bình, châm
biếm, trong những mẩu truyện vui hoặc
trong những lời nói bóng gió; hay nói
cách khác, ở các trường hợp này, mơ hồ
là do dụng ý của người phát ngôn.
Dưới góc độ từ vựng và cú pháp,
một phát ngôn thường bao giờ cũng chứa
những thành tố từ vựng đa nghĩa/ đồng
âm, những cấu trúc “đồng hình dị cú”2,
nhưng điều này không có nghĩa là người
phát ngôn có ý định muốn người thụ
ngôn hiểu theo tất cả các cách diễn dịch
đó. Nghĩa là người nói trông chờ ở người
nghe xác định được nghĩa nào của từ, cấu
trúc cú pháp nào của phát ngôn mà người
nói có ý định muốn truyền đạt. Quá trình
“lựa chọn” này khá phức tạp vì có nhiều
nhân tố tác động. Nói chung người thụ
ngôn phải kết hợp nhiều phương thức
phân tích từ ngữ khác nhau, luôn diễn ra
trong đầu người thụ ngôn một sự “thoả
thuận” giữa các nghĩa đan xen đó để đạt
đến sự kết hợp từ ngữ “có lý” nhất, một
diễn dịch tự nhiên nhất. Đây cũng là lý
do tại sao đối với người học hay dịch một
ngoại ngữ, việc làm mất mơ hồ lại có
những khó khăn nhất định. Do vậy, việc
2 Câu “đồng hình dị cú” nghĩa là câu có cùng
một chuỗi hình thức âm/ từ nhưng có thể phân
định theo những cấu trúc cú pháp khác nhau.

Page 2

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 38
tìm hiểu các phương thức làm mất mơ hồ
trong ngôn ngữ - cụ thể ở bài viết này là
tiếng Việt và tiếng Anh - thì rất cần thiết.
Có nhiều kiểu loại mơ hồ và việc
phân loại mang tính chất tương đối vì
trong một câu có thể có nhiều loại mơ hồ
“đan xen” nhau. Do khuôn khổ có hạn,
bài viết này chủ yếu đề cập đến các
phương thức làm mất mơ hồ từ vựng và
mơ hồ cú pháp trong tiếng Việt và tiếng
Anh .
2. Định nghĩa mơ hồ từ vựng và mơ hồ
cú pháp
2.1 Mơ hồ từ vựng
Hiện tượng mơ hồ từ vựng xuất
hiện ở những câu có hơn một nghĩa do có
chứa các thành tố từ vựng có nhiều hơn
một nghĩa. Chẳng hạn như các ví dụ sau:
(1) Cung kiếm ra tay, thiên hạ đổ dồn hai
mắt lại
Triều đình cử mục, anh hùng chỉ có một
ngươi thôi. (Nguyễn Khuyến)
Trong câu (1) ngươi có thể hiểu
theo hai nghĩa là đại từ ngôi thứ hai hoặc
con ngươi của mắt. Tương truyền đây là
câu đối hóm hỉnh của Nguyễn Khuyến
tặng cho Bảng Long, viên quan võ chột
mắt. Ở đây, không thể cho rằng tác giả
muốn người nghe chỉ hiểu theo ý mỉa
mai, hoặc chỉ theo ý ca ngợi của câu đối;
thỏa đáng hơn là cho rằng tác giả muốn
người nghe hiểu đây là một ca ngợi,
nhưng “ẩn” sau cái bề ngoài đó là một
câu mỉa mai. Cái thú vị của câu đối chính
là nhờ ở sự “đa diện” này.
(2) The bank was the scene of the crime.
(dt Kooij, 1971)
a.‘Bờ sông này là hiện trường của vụ án.’
b.‘Ngân hàng này là hiện trường của vụ
án.’
Câu (2) có hai cách diễn dịch (a)
và (b) như trên là do từ đồng âm bank có
hai nghĩa là bờ sông và ngân hàng.
2.2 Mơ hồ cú pháp
Mơ hồ cú pháp xuất hiện ở những
câu có hơn một nghĩa do các quan hệ cú
pháp có thể được phân định theo nhiều
cách khác nhau. Quan sát các câu sau:
(3) Yoko Ono will talk about her
husband John Lennon who was
killed in an interview with
Barbara Walters.
(dt Pinker, 1994)
(4) Nếu cần hắn dò xét cả đời tư của cô
chiêu đãi viên cái hãng hàng không
mà ông ta ưa thích nữa kia3.
Câu (3) có bốn cấu trúc ngữ pháp
được phân định, đáp ứng với bốn cách
mơ hồ là (31) Yoko Ono sẽ trả lời phỏng
vấn của Barbara Walters về người
chồng John Lennon đã bị sát hại; (32)
Yoko Ono sẽ nói về sự kiện mà người
chồng John Lennon cùng với Barbara
Walters đã bị sát hại trong một cuộc
phỏng vấn; (33) Yoko Ono sẽ nói về
người chồng John Lennon (mà người
này) đã bị sát hại trong khi trả lời phỏng
vấn của Barbara Walters và (34) Yoko
Ono sẽ trả lời phỏng vấn về việc người
chồng John Lennon cùng với Barbara
Walters đã bị sát hại.
Tương tự trong (4), ta cũng không
rõ là “ông ta ưa thích hãng hàng không”
hay “ông ta ưa thích cô chiêu đãi viên”.
Nhìn chung, mơ hồ là một hiện
tượng hết sức đa dạng và do nhiều yếu tố
khác nhau nhưng ngược lại, ta cũng có
“nhiều phương thức phong phú để diễn
đạt chặt chẽ và chính xác nội dung cần
thông báo” [1:179].
Sau đây ta sẽ đề cập đến các
phương thức phổ biến làm mất mơ hồ từ
vựng và mơ hồ cú pháp trong tiếng Việt
và tiếng Anh.
3 dt Nguyễn Đức Dân, 1992

Page 3

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 39
3. Các phương thức làm mất mơ hồ từ
vựng và mơ hồ cú pháp trong tiếng
Việt và tiếng Anh
3.1. Phương thức trọng âm và phân
đoạn âm tiết trong ngữ lưu
3.1.1. Trong tiếng Anh
• Trọng âm trong tiếng Anh tác
động đến cấu trúc cú pháp – ngữ nghĩa
của cụm từ và do đó có thể làm mất mơ
hồ của câu. Ví dụ a dark róom (ngữ) là
một cái phòng (nói chung) tối còn a
dárkroom (từ ghép) là một loại phòng để
rửa phim; a black boárd (ngữ ) là một cái
bảng (có) màu đen nhưng bláckboard (từ
ghép) là một loại bảng dùng để viết có
thể xanh hoặc thậm chí trắng.
• Ngoài ra, nếu đặt trọng âm ở những
vị trí khác nhau của một phát ngôn có thể
thay đổi thông tin mà nó truyền đạt. Ví
dụ như:
(6) a. Tom fed hér dog biscuit.
b. Tom fed her dóg biscuit.
Câu (6a) nghĩa là ‘Tom cho cô bé
ăn bánh (dành cho chó)’, còn câu (6b)
nghĩa là ‘Tom cho con chó của cô bé ăn
bánh’.
• Trên thực tế, trọng âm có liên quan
chặt chẽ đến đặc tính âm học của sự phân
đoạn. Khi xét sự kết nối các âm tiết của
chuỗi light house keeper, Bolinger và
Gerstman (1957)4 cho rằng sự khác biệt
giữa lighthouse-keeper (người canh giữ
hải đăng) và light house-keeper (người
giữ nhà nhẹ cân) của cụm từ light house
keeper không đơn thuần là khác biệt ở
mức độ trọng âm. Từ thực nghiệm xem
xét sự chuyển tiếp giữa light và house,
hai ông đã kết luận rằng đối với người
bản ngữ, đặc tính khu biệt là đặc tính của
“sự phân đoạn”: khoảng giữa hai âm tiết
đầu được phân cách dài hơn (trong
trường hợp thứ hai) hay ngắn hơn (trong
trường hợp thứ nhất). Về mặt lược đồ,
điều này có thể được biểu thị như sau:
4 dt Kooij, 1971.
light/ house // keeper hoặc light // house
/ keeper. Và như vậy, sự phân đoạn có
thể được sử dụng làm mất mơ hồ của cấu
trúc thành tố.
Ta xem ví dụ sau:
(7) Formerly, the life of a light house
keeper was very lonely.
a. Formerly, the life of a light /
house // keeper was very lonely.
b. Formerly, the life of a light //
house / keeper was very lonely.
(8) Last week at the beach, I saw the
man eating fish. (dt Spector, 1997)
a. Last week at the beach, I saw the /
man // eating fish.
b. Last week at the beach, I saw the man
/ eating // fish.
Câu (7) có hai cách diễn dịch.
Nhờ việc phân đoạn chuỗi âm tiết light
house keeper, ta có thể xác định được
nó có nghĩa là (7a) ‘Trước đây, cuộc
sống của người canh giữ hải đăng rất
cô đơn’ hay (7b) ‘Trước đây, cuộc sống
của người giữ nhà nhẹ cân rất cô đơn’
(ở đây ta cũng thấy là cách diễn dịch
thứ nhất hợp lý hơn). Tương tự, ở câu
( Cool

việc phân đoạn cũng giúp ta phân
biệt được các nghĩa của chuỗi the man
eating fish là người đàn ông đang ăn cá
hay con cá ăn thịt người.
3.1.2. Trong tiếng Việt
• Theo Cao Xuân Hạo (1998), câu
nói trong tiếng Việt có sự tương phản
giữa các tiếng kế tiếp nhau về độ dài, độ
mạnh và tính trọn vẹn của đường nét
thanh điệu. Sự tương phản này có tác
dụng đánh dấu chỗ phân giới các ngữ
đoạn, góp phần xác lập mối quan hệ
giữa các tiếng và nó được gọi là sự đối
lập về trọng âm5. Tác giả đã đưa ra một
5 Tác giả (Cao Xuân Hạo,1998) cũng nói rõ rằng
trọng âm ở đây không phải là trọng âm logic và
trọng âm cường điệu (emphatic) mà bất cứ ngôn
ngữ nào cũng có. Đồng thời, trong ngữ điệu bình
thường, một tiếng có trọng âm dài hơn một tiếng
không có trọng âm khoảng từ 1,5 đến 4 lần, mạnh
hơn từ 3 đến 5 lần, và có đường nét thanh điệu trọn

Page 4

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 40
loạt ví dụ về mô hình trọng âm (tiếng có
trọng âm được ký hiệu là [1] và không
có trọng âm (khinh âm) được ký hiệu là
[0]) nhằm phân biệt các từ đồng âm, từ
chuyển loại và cả các cấu trúc cú pháp
đan xen nhau.
• Trọng âm cho phép phân biệt các
từ đồng âm, chuyển loại như các ví dụ
sau đây (ở đây ta cần chú ý là mỗi trọng
âm “đánh dấu” một ngữ đoạn và đặt vào
tiếng cuối cùng hay duy nhất của ngữ
đoạn.)
(9) a. Lấy tiền/ cho bạn/ [0101]
(dt Cao Xuân Hạo, 1998)
b. Lấy tiền/ cho/ bạn [0111]
Trong (9a) từ cho là giới từ
khác với từ cho trong (9b) là động
từ; phát ngôn (9a) nghĩa là lấy tiền
giùm bạn, còn phát ngôn (9b) là
lấy tiền biếu bạn.
•
Trọng âm cũng cho phép phân
biệt các mối quan hệ cú pháp trong các tổ
hợp gồm hai tiếng, các cấu trúc cú pháp
đan xen nhau và từ đó có thể xác định
nghĩa cho cả câu. Chẳng hạn như ví dụ
sau:
(10) a. Sinh viên mới/ học ngữ học /
[001001]
(dt Cao Xuân Hạo, 1998)
b. Sinh viên/ mới/ học/ ngữ học /
[011101]
c. Sinh viên/ mới học/ ngữ học /
[010101]
Câu (10a) có trọng âm đầu đánh
vào chữ mới là tính từ cho biết chữ này
kết thúc một ngữ đoạn danh từ làm chủ
ngữ còn học ngữ học là vị ngữ. Câu
(10b) có trọng âm đầu đánh vào chữ viên
cho biết chủ ngữ kết thúc một ở đó, cụm
từ mới học có mô hình trọng âm [1 1]
cho thấy mối quan hệ giữa một vị từ tình
thái với bổ ngữ của nó. Còn câu (10c)
vẹn hơn hẳn. Ngoài ra, do chức năng phân đoạn
trong tiếng Việt, người bản ngữ nghe như thể sau
âm tiết trọng âm có một chỗ ngắt giữa câu (tuy
ngắn hơn chỗ ngắt cuối câu khá rõ).
chữ mới không có trọng âm, cũng là từ
tình thái, cho biết tính duy nhất của chủ
ngữ, nghĩa là chỉ có sinh viên học ngữ
học mà thôi.
• Sự phân đoạn các âm tiết trong ngữ
lưu cho phép phân biệt các mối quan hệ
cú pháp trong các tổ hợp gồm hai tiếng,
các cấu trúc cú pháp đan xen nhau và từ
đó có thể xác định nghĩa cho cả câu.
Ta xét các ví dụ sau:
(11) Đôi chân không nhúng xuống
nước.
a. Đôi chân/ không nhúng/ xuống nước/.
b. Đôi chân không/ nhúng xuống nước/.
(12) Tiếng suối trong như tiếng hát xa.
(Cảnh khuya - Hồ
Chí Minh)
a. Tiếng suối trong/ như tiếng hát xa.
b. Tiếng suối/ trong như tiếng hát xa.
Trong (11a) từ không là tính từ khác với
từ không trong (11b) là phó từ phủ định;
phát ngôn (11a) nghĩa là Không nhúng
đôi chân xuống nước, còn (11b) là Nhúng
đôi chân để trần xuống nước. Câu (12a)
có sự phân đoạn sau chữ trong là tính từ
cho biết chữ này kết thúc một ngữ đoạn
danh từ làm chủ ngữ còn như tiếng hát
xa là vị ngữ. Trong khi đó, câu (12b) có
sự phân đoạn trước chữ trong là vị từ cho
biết Tiếng suối (nghe) trong trẻo như
tiếng hát xa.
Tương tự, ta cũng có những ví dụ
sau:
(13) Chúng ta giữ nguyên âm đầu.
(Tạp chí Ngôn ngữ, 3.
1971)
a. Chúng ta giữ/ nguyên âm đầu.
b. Chúng ta giữ nguyên/ âm đầu.

Page 5

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 41
(14) Con trâu cái bụng tròn to mọng.
(Vỡ bờ – Nguyễn Đình
Thi)
a.Con trâu/ cái bụng tròn to
mọng.
b. Con trâu cái/ bụng tròn to
mọng.
3.3. Phương thức dùng ngữ điệu
(trong ngôn ngữ nói)
• Ngữ điệu (intonation) trong tiếng
Anh cũng rất quan trọng. Chức năng của
ngữ điệu không chỉ diễn đạt nghĩa mà
còn cho biết thái độ của người nói. Nói
cách khác, người nói có thể “làm rõ” ý
kiến của mình bằng những ngữ điệu khác
nhau. Chẳng hạn như từ Great (tuyệt nhỉ/
tuyệt thật/ hay nhỉ) khi phát ngôn có thể
có các hàm ý như sau:
(15)6
a. Great
(perfunctory/ việc nói “cho có” :
‘À há.’)
b. Great
(enthusiasm/
sự phấn khích: ‘Tuyệt thật đấy !’)
c. Great
(sarcasm/ sự
mỉa mai, châm biếm: ‘“Tuyệt” vậy sao
?’)
Mặt khác, chính ngữ điệu của
người nói là “phương tiện” hiệu quả để
người nghe phân biệt các kiểu câu khác
nhau như:
(16) a. He’s coming.
b. You are English, aren’t you ?
Ở câu (16a)He’s coming là một
câu trần thuật và
He’s coming (?) là một câu hỏi.
Còn câu (16b)You are English,
aren’t you ? thì biểu thị điều mà người
nói chưa chắc chắn.
6 dt Murcia, 1996.
You are English, aren’t you ? lại
biểu thị điều mà người nói muốn người
nghe xác nhận hoặc đồng ý với mình.
• Trong tiếng Việt, do mô hình ngữ
điệu để biểu đạt nghĩa của các phát ngôn
chưa được nghiên cứu tường tận và có hệ
thống nên chúng tôi không đề cập đến
trong bài viết này.
3.4. Phương thức dùng dấu câu
(trong ngôn ngữ viết)
• Các dấu câu, đặc biệt là dấu phẩy,
có vai trò đặc biệt quan trọng để ngăn
cách khả năng kết hợp giữa các từ ngữ,
giúp ta “hoá giải” nhiều câu mơ hồ cú
pháp. Phương thức này giống như
phương thức phân đoạn các âm tiết trong
ngữ lưu nhưng có phần hạn chế hơn. Xét
ví dụ sau:
(17) Hội nghị sinh viên quốc tế chống
chế độ phát xít Chile ủng hộ Việt Nam.
(Báo Nhân Dân, 21.11.75)
Câu (17) mơ hồ vì ta không rõ
Hội nghị sinh viên quốc tế ủng hộ Việt
Nam hay Chế độ phát xít Chile ủng hộ
Việt Nam (dù diễn dịch đầu có vẻ hợp lý
hơn). Để làm rõ nghĩa cho câu này, ta đặt
dấu phẩy như sau:
(17a) Hội nghị sinh viên quốc tế chống
chế độ phát xít Chile, ủng hộ Việt Nam.
• Ta cũng có thể thêm dấu hỏi để phân
biệt câu trần thuật hay câu hỏi ở ví dụ
(16):
(16a) He’s coming (‘Anh ta đang đến’)
(16b) He’s coming? (‘Anh ta có đến
không?’)
3.5. Phương thức phân tích theo
ngữ cảnh
3.5.1. Ngữ cảnh của từ - Khả
năng kết hợp từ vựng và khả năng kết
hợp cú pháp
• Ngữ cảnh của một từ là “chuỗi từ
kết hợp với nó hoặc bao xung quanh nó,
đủ để làm cho nó được cụ thể hóa và
hoàn toàn xác định về nghĩa.”[5:133].

Page 6

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 42
Trong phạm vi câu, ta cần phân
biệt ngữ cảnh rộng và ngữ cảnh hẹp.
Ngữ cảnh hẹp là những kết hợp tối thiểu
nào đó xác định ý nghĩa của từ hạt nhân.
Chẳng hạn: Nếu vả là từ hạt nhân cần
xác định nghĩa, có thể có kết hợp vả bây
giờ. Nhưng ngữ cảnh hẹp này chưa cho
phép xác định vả có nghĩa là “hơn nữa,
ngoài ra, huống hồ” hay có nghĩa là
“dùng bàn tay (mở) đánh mạnh vào
mặt”. Với ngữ cảnh rộng hơn: Vả bây
giờ mới thấy đây (Truyện Kiều), ta xác
định được ngay vả trong trường hợp này
có nghĩa thứ nhất còn nghĩa thứ hai
(được biểu hiện chẳng hạn như trong
ngữ cảnh Tao vả bây giờ) đã bị loại trừ.
Ta nói cụm từ vả bây giờ là mơ hồ cục
bộ (local ambiguity). Ở câu mơ hồ cục
bộ thì một phần của câu có thể có hơn có
hơn một cách diễn dịch nhưng toàn bộ
câu thì không. Tương tự, động từ get có
hơn 25 nghĩa nhưng khi ta nói Did you
get the money ? thì ý ta muốn nói get
như là receive (‘nhận’), khi ta nói Did
you get the joke ? thì ý ta muốn nói get
nói như là understand (‘hiểu’). Ngữ
cảnh được tạo ra bởi những từ khác
trong câu sẽ cho ta biết nghĩa nào trong
các nghĩa của từ get được hiện thực hoá.
Có nhiều khi ngữ cảnh là cả một
câu cũng chưa đủ để xác định ý nghĩa
của từ. Chẳng hạn, câu Tôi thử thách
anh, thử thách có thể được hiểu theo hai
cách: thử thách với nghĩa là “kiểm
nghiệm tài trí, đạo đức, phẩm chất của
người, sự vật nào đó” hoặc thử thách là
một kết hợp ngữ pháp (thử + động từ),
trong đó thách là động từ với nghĩa “đố,
thách thức”. Ta nói câu Tôi thử thách
anh là mơ hồ toàn bộ (global ambiguity).
Ở câu mơ hồ toàn bộ thì toàn bộ câu có
hơn một cách diễn dịch.
Như vậy ngữ cảnh liên quan chặt
chẽ đến các khả năng kết hợp của từ. Đó
là khả năng kết hợp từ vựng và khả năng
kết hợp cú pháp:
• Khả năng kết hợp từ vựng là khả
năng kết hợp giữa một nghĩa của từ này
với một nghĩa của từ khác, sao cho tổ hợp
được tạo thành phải phản ánh đúng với
thực tại, phù hợp với logic.
• Khả năng kết hợp cú pháp của từ là
khả năng nó có thể đứng vào một vị trí
nhất định trong những cấu trúc nhất định
nào đó. Hay ngược lại, nếu từ nằm ở vị
trí nào trong một mô hình cấu trúc ngữ
pháp nào đó thì tương ứng như vậy, ta sẽ
phân định được nó là từ loại nào.
3.5.2. Các ví dụ
• Thường thì đối với từ đa nghĩa
hoặc từ đồng âm cùng từ loại, việc giải
quyết mơ hồ chủ yếu nhờ ở sự kết hợp từ
vựng của các từ trong câu. Còn đối với từ
chuyển loại và đồng âm khác từ loại việc
giải quyết mơ hồ chủ yếu nhờ ở sự kết
hợp cú pháp. Ta xem các ví dụ sau:
(18) a. I saw the Grand Canyon flying
to New York.
‘Tôi nhìn thấy (công viên) Grand Canyon
khi bay đến New York.’
b. I saw a Boeing 747 flying to
New York.
‘Tôi nhìn thấy chiếc Boeing 747 đang
bay tới New York.’
(19)The present1 is a good time to
present2 the present3.
‘Hiện thời đúng là lúc để tặng quà.’
(20) Tây tiến đoàn quân không mọc tóc
Quân xanh1 màu lá dữ oai hùm…
…Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh2.
(Tây tiến - Quang Dũng)
Ở câu (18) ta biết nghĩa của hai
câu trên vì ta biết rằng cái gì có thể bay
và cái gì không thể bay được. Flying chỉ
có thể kết hợp với Boeing mà không thể
kết hợp Grand Canyon (vì Boeing là tên
một loại máy bay mà nhiều người biết;
còn Grand Canyon là tên của một công
viên quốc gia nổi tiếng ở Mỹ).

Page 7

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 43
Còn ở câu (19) nhờ vào vị trí các
từ present mà ta phân định được chúng là
từ loại nào: present1 (n) có nghĩa là lúc
này, hiện thời; present2 (v) là tặng (quà);
và present3 là quà tặng (dĩ nhiên để phân
định được nghĩa nào của present được
hiện thực hoá ở present3 thì ta cần áp
dụng phương thức kết hợp từ vựng cho
kết hợp giữa present2 và present3). Trong
(20) từ xanh1 có nghĩa là “có màu xanh”
do kết hợp với từ Quân; còn từ xanh2 có
nghĩa là “tuổi đời còn trẻ” do kết hợp với
từ đời.
• Có nhiều khi sự kết hợp từ vựng và
cú pháp của từ cũng chưa đủ để xác
định nghĩa của cả câu. Khi đó để giải
quyết mơ hồ, ta cần ngữ cảnh rộng
hơn (trên câu) hoặc kiến thức phổ
thông về thế giới v.v.. Ta xét các câu
sau:
(21) ‘Trước sau nào thấy bóng người
Hoa đào năm ngoái còn cười gió
đông’ (Truyện Kiều - Nguyễn Du)
(22) I saw her duck.
Trong câu thơ (21), gió đông không
phải là gió vào mùa đông mà là gió thổi
từ phương đông (gió này thổi vào mùa
xuân nên ta có thể gọi là gió xuân). Ở
đây người đọc phải kết hợp cả kiến thức
hiểu biết của mình nữa mới giải quyết
được tính mơ hồ của từ đông. Còn ở câu
(22), duck có thể có hai từ loại là danh từ
(nghĩa là con vịt) hoặc động từ (nghĩa là
lặn ngụp) và tương ứng ta có hai diễn
dịch: Tôi thấy con vịt của cô ấy hoặc Tôi
thấy cô ấy đang lặn ngụp. Và như vậy,
câu này đòi hỏi ngữ cảnh trên câu mới
giải quyết được mơ hồ.
3.6. Phương thức trật tự từ
Đây là phương thức hiệu quả để
“hạn chế” khả năng kết hợp của các từ,
ngữ trong câu. Ta có các ví dụ sau:
(23) Thượng viện Campuchia ngày 15-1
đã nhất trí thông qua dự thảo luật về việc
thành lập một toà án xét xử các nhà lãnh
đạo còn sống của chế độ Khmer đỏ được
Liên hợp quốc ủng hộ.
(24) Cấm người điều khiển các loại xe có
mùi bia rượu.
(dt Nguyễn Đức Dân,
1998)
Trong câu (23), cụm từ được Liên
hiệp quốc ủng hộ có thể gắn kết được với
4 vị trí nhưng theo logic thì nó chỉ có thể
gắn kết với 2 vị trí đầu (cần chú ý là
trong 2 vị trí này, việc gắn kết ở vị trí thứ
hai thì hợp lý hơn vị trí đầu). Còn ở câu
(24) ta không rõ là người điều khiển có
mùi bia rượu hay xe có mùi bia rượu.
Để các câu trên chỉ còn một cách
hiểu ta có thể thay đổi trật tự từ trong câu
như sau:
(23a) Thượng viện Campuchia ngày 15-1
đã nhất trí thông qua dự thảo luật về việc
thành lập một toà án được Liên hợp
quốc ủng hộ để xét xử các nhà lãnh đạo
còn sống của chế độ Khmer đỏ.
(24a) Cấm người có mùi bia rượu điều
khiển các loại xe.
Tương tự, ta cũng có ví dụ sau
trong tiếng Anh:
(25) They decorated the girl with the
flowers.
(25a) Họ dùng hoa “trang điểm” cho cô
gái đó.
(25b) Họ trang điểm cho cô gái (người
mà) có hoa.
Trong các câu này, with- phrase
có thể được diễn dịch như là chức năng
tính ngữ (làm định ngữ) hoặc là chức
năng trạng ngữ; và tương ứng ta có hai
diễn dịch như trên. Bằng phương thức
thay đổi trật tự từ, ta có thể làm cho câu
chỉ có nghĩa như (25a) vì with- phrase
chỉ có chức năng như trạng ngữ:
(25a’) With the flowers they decorated
the girl.
3.7. Phương thức thay hoặc thêm
từ
Đây là phương thức thay hoặc thêm
vào câu một yếu tố từ vựng nào đó để
câu trở nên rõ ràng hơn:
(26) Tiếng Huế nghe được không chị?

Page 8

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 44
Câu này mơ hồ vì ta không biết ý người
hỏi là Tiếng Huế nghe (có) hay không?
hay là Tiếng Huế nghe (có) rõ không?.
Như vậy để làm mất mơ hồ câu này ta có
thể dùng phương thức thay từ như sau:
(26a) Tiếng Huế nghe (có) hay không
chị?
(26b) Tiếng Huế nghe (có) rõ không
chị?
Tương tự, ta thử dùng phương
thức này cho các câu tiếng Anh sau:
(27) She lost the paradise with her first
bite of the apple. (dt Kooji, 1971)
a. Cô đã đánh mất thiên đường
của mình ngay lúc cắn miếng táo đầu
tiên.
b. Cô đã đánh mất thiên đường
của mình vì đã cắn quả táo đó.
(28) My brother Jim has grown
another foot
(dt
Spector, 1997)
a. Jim, em trai tôi, giờ đã cao
thêm một foot.
b. Jim, em trai tôi, giờ đã có thêm
chân mới.
Câu (27) có hai diễn dịch là (27a)
và (27b). Ở câu (27a) ngữ giới từ với
with được diễn dịch như là “tính đồng
thời” (simultaneity); còn ở câu (27b)
ngữ giới từ với with được diễn dịch như
như là “nguyên nhân” (cause). Còn câu
(28) cũng có hai diễn dịch là (28a) và
(28b) dù diễn dịch đầu hợp lý hơn. Do
vậy, ta có thể thay từ và viết lại như sau:
(27a’) She lost the paradise as
soon as she bit the apple.
(27b’) She lost the paradise
because of her first bite of the apple.
(28a’) My brother Jim has grown
a foot taller.
4. Kết luận
Nhìn chung, ở góc độ ngữ âm
học, hiện tượng mơ hồ trong lời nói có
thể được giải quyết phần nào nhờ sự
phân đoạn âm tiết, sự thay đổi trọng âm,
ngữ điệu. Ở góc độ từ vựng học, các từ
cùng hình thức ngữ âm (khác nhau về
nghĩa) có khả năng gây mơ hồ cục bộ
nhưng khả năng gây mơ hồ toàn bộ thì
khó xảy ra, vì khả năng kết hợp từ vựng
và cú pháp của các từ trong câu giải
quyết được khả năng mơ hồ này. Còn ở
góc độ cú pháp học, dù câu có nhiều cách
phân tích cú pháp nhưng thường thì chỉ
có một cách duy nhất được ưu tiên sau
khi ngữ nghĩa hay ngữ cảnh được xem
xét đến.
Tóm lại, bài viết đã đưa ra một số
phương thức “hóa giải” mơ hồ từ vựng
và mơ hồ cú pháp trong tiếng Việt và
tiếng Anh. Các phương thức này có vai
trò đặc biệt quan trọng ở lĩnh vực dịch
thuật cũng như học ngoại ngữ, vì nó giúp
cho người học / người dịch “hoá giải”
được những câu mơ hồ, giúp cho người
học / người dịch “cảnh giác” được những
câu thoạt nhìn có vẻ “bình thường”
nhưng trong nó lại ẩn chứa những nét
nghĩa tiềm tàng, được diễn dịch theo
nhiều cách khác biệt nhau. Người học/
người dịch phải có ý thức được điều này
để diễn dịch cho đúng, và ở bước cao
hơn, vận dụng hiện tượng này một cách
khéo léo và hợp lý.

Page 9

TẠP CHÍ PHT TRIỂN KH&CN, TẬP 9, SỐ 3-2006
Trang 45
A NUMBER OF METHODS TO CLARIFY LEXICAL AND SYNTACTIC
AMBIGUOUS SENTENCES IN VIETNAMESE AND ENGLISH
Tran Thuy Vinh
University of Social Sciences and Humanities - VNU-HCM
ABSTRACT: This paper presents a number of methods to disambiguate lexically
and syntactically ambiguous sentences in Vietnamese and English. These methods have a
key role in translating as well as learning a foreign language because they help a
translator/ learner to clarify ambiguous sentences, to heighten awareness that there are
innocent–looking sentences to which many different interpretations are often attributed.
A translator/ learner has to know this to interpre, and at a higher level, to use
ambiguities in the target language more effectively.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Nguyễn Đức Dân, (2002), Nỗi oan thì, là, mà, Nxb Trẻ.
[2]. Nguyễn Đức Dân và Trần Thị Ngọc Lang, (1992), Câu sai và câu mơ hồ, Nxb
Giáo dục.
[3]. Franz, Alexander, (1996), Automatic Ambiguity Resolution in Natural Language,
Spinger-Verlag Berlin Heidelberg.
[4]. Fromkin V. et al., (1996), An Introduction to Language, Sydney Harcourt Brace.
[5]. Nguyễn Thiện Giáp, (1998), Từ vựng học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[6]. Cao Xuân Hạo, (1998), Tiếng Việt – mấy vấn đề: ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa,
Nxb Giáo dục.
[7]. Hirst, Graeme, (1992), Semantic Interpretation and The Resolution of Ambiguity,
Cambridge University Press.
[8]. Kooij, Jan G., (1971), Ambiguity in Natural Language, North-Holland Publishing
Company, Amsterdam, London.
[9]. Hồ Lê và Lê Trung Hoa, (2002), Sử dụng Từ ngữ trong Tiếng Việt (Thú chơi chữ),
Nxb Khoa học Xã hội.
[10]. Đặng Chấn Liêu, (1978), Những câu và nhóm từ mơ hồ hoặc nhiều nghĩa ở tiếng
Việt và tiếng Anh, Tạp chí Ngôn ngữ, 3.1978.
[11]. Murcia Marcia, C. M. et al., (1996), Teaching Pronunciation, Cambridge
University Press.
[12]. Pinker, Steven, (1994), The Language Instinct, William Morrow and Company,
Inc, New York.
[13]. Randolph Quirk et al., (1991), A Comprehensive Grammar of English Language,
Longman Press.
[14]. Spector, Cecile Cyrul, (1997), Saying One Thing, Meaning Another : Activities for
Clarifying Ambiguous Language, Thinking Publications, Eau Claire, Wisconsin.
[15]. Đinh Lê Thư và Nguyễn Văn Huệ (1998), Cơ cấu ngữ âm tiếng Việt, Nxb Giáo
dục.